પ્રસ્તાવના
વિશ્વના સાહિત્યમાં ‘ઍબ્સર્ડ’ નાટ્યપરંપરાની ઓળખ મુખ્યત્વે ‘સૅમ્યુઅલ બૅકેટ, આર્થર આદમોવ, ઝયાં જેને, યુજિન આયોનેસ્કો વગેરેથી છે. આ નાટ્યકારોની માન્યતા રહી છે કે, નાટકનો ઉદ્દેશ્ય બાહ્ય સામાજિક યથાર્થનું ચિત્રણ કરવાનો નથી પણ જીવનના આંતરિક સત્યનું ચિત્રણ કરવાનો છે. આયોનેસ્કોનું સૌથી પ્રસિદ્ધ નાટક, ‘રાઈનોસરોસ’ (ગેંડો) યુરોપના ભાગોમાં ફાસીવાદના પુનરુત્થાનના જવાબમાં ૧૯પ૯માં લખવામાં આવ્યું હતું.સાહિત્યના ઇતિહાસમાં અવારનવાર બને છે તેમ આયોનેસ્કો પુરોગામી રચનાઓનો વિરોધ કરે છે અને તે પણ એટલે સુધી કે ગ્રીક ટ્રેજેડીથી માંડીને બૅકેટના આગમન સુધીનાં નાટકોને માત્ર જાસૂસી કૃતિઓ તરીકે ઓળખાવે છે. શિરીષ પંચાલ કહે છે તેમ, ‘આયોનેસ્કોએ, બૅકેટ જે સિદ્ધિ મેળવી તે માટેની પૂર્વભૂમિકા ઍલિયટ, પાઉંડ, જૉયસે રચી આપી હતી; એટલું જ નહીં, ઍબ્સર્ડ રચનાઓમાં જોવા મળતા શૂન્ય, એકાન્ત, સંક્રમણનો અભાવ – આ બધાંના મૂળ ચેખવની રચનાઓમાં સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. આયોનેસ્કો પોતે ભલે પરમ્પરાને ફગાવી દેવાનો દાવો કરે પરંતુ તે બીજી રીતે પરમ્પરાનો સ્વીકાર તો કરે જ છે. આ નાટક પેરિસમાં ૧૯૬૦ના જાન્યુઆરીમાં પહેલીવાર ભજવાયું હતું. યુજિન આયોનેસ્કોના આ નાટક અને ઍબ્સર્ડ થિયેટરે પોતાની આ નવીનતાને કારણે વિશ્વ નાટ્યસાહિત્ય અને રંગમંચને પ્રભાવિત કર્યું છે.
ચાવીરૂપ શબ્દો: રાઈનોસરોસ (ગેંડો), યુજિન આયોનેસ્કો, ઍબ્સર્ડ, વિશ્વસાહિત્ય, નાટ્યસાહિત્ય, રંગમંચ
યુજિન આયોનેસ્કો:
યુજિન આયોનેસ્કો એક રોમાનિયન – ફ્રેંચ નાટ્યકાર હતા, જેમણે મોટેભાગે ફ્રેંચ ભાષામાં લખ્યું છે.તેમના સાહિત્યમાં બાળપણના જીવનનો વિશેષ પ્રભાવ દેખાય છે;પરંતુ, તેમણે પોતાની પહેલી કવિતા પણ રોમાનિયન ભાષામાં જ લખી હતી. આમ, તેમના વ્યક્તિત્વમાં બે સંસ્કૃતિ ફ્રેંચ અને રોમાનિયનના સંકેત મળે છે. તેમને ભાષામાં વિશેષ રસરુચિ હતી.આયોનેસ્કો યુનિવર્સિટી ઓફ બુકારેસ્ટમાં ૧૯ર૮થી ૧૯૩૩ દરમિયાન ફ્રેન્ચ સાહિત્યનો અભ્યાસ કરે છે અને ફ્રેન્ચના શિક્ષક તરીકે લાયકાત મેળવે છે. ૧૯૩૬માં આયોનેસ્કોએ રેડિકા બુરેલેન સાથે લગ્ન કર્યા. તેમની ‘મેરી ફ્રાન્સ’ નામની પુત્રી હતી, જેના માટે આયોનેસ્કોએ સંખ્યાબંધ બિનપરંપરાગત બાળકોની વાર્તાઓ લખી.
બુકારેસ્ટમાં અભ્યાસ કરતી વખતે, યુજેને ફાસીવાદી તરફી ચળવળોની લોકપ્રિયતામાં વધારો જોયો. જો કે તેની આસપાસના લોકોનો આ ઉત્સાહ નાટ્યકારને પોતાને જંગલી લાગતો હતો, પરંતુ આ અનુભવ પાછળથી ‘રાઈનોસરોસ’(ગેંડો) અને તેની અન્ય કૃતિઓનો વિષય બન્યો. યુજિન આયોનેસ્કોની બાબતમાં એક નવાઈ પમાડે એવો વિરોધાભાસ જોવા મળે છે. પહેલેથી જ નાટક, થિયેટર પ્રત્યે સખત અણગમો ધરાવનાર, નાટ્યલેખનમાં એક પછી એક સિદ્ધિનાં સોપાન વટાવી ગયા પછી પણ નાટકો જોવાનો શોખ નથી એમ કબૂલનાર આયોનેસ્કો આકસ્મિક રીતે જ નાટ્યલેખન તરફ વળ્યા હતા, એ હકીકત ખૂબ જાણીતી છે. નાટક લખતા પહેલાં તેમણે કવિતા અને ટીકા લખવાનું શરૂ કર્યું હતું. તેમણે નાટકના સર્જનની શરૂઆત ૧૯પ૦થી કરી. તેમણે ‘ધ બાલ્ડ સોપ્રાનો’ નામક પહેલું નાટક રચ્યું છે. આયોનેસ્કોની શરૂઆતની નાટ્યકૃતિઓ તેની સૌથી નવીનતમ કૃતિઓ હતી, જેમાં વન એક્ટ અથવા વિસ્તૃત સ્કેચ હતા, જેની સંખ્યા સત્તર જેટલી છે. તેમના સ્કેચ આધુનિક લાગણીઓ અને અતિવાસ્તવને હાસ્ય સાથે સંચારની અશક્યતા અને નિરર્થકતા વ્યક્ત કરે છે, સાથે તેમની કૃતિમાં અમાનવીય વિશ્વનું નિરૂપણ જોવા મળે છે. બીજી તરફ આયોનેસ્કો પૂર્ણ કદના નાટકો લખે છે. તેમના સંખ્યાબંધ નાટકોમાં ‘બરાંઝે’ નામનું કેન્દ્રિય પાત્ર જોવા મળે છે. આયોનેસ્કો આ નાટકોમાં વધુ માનવીય પાત્રો દર્શાવતી વધુ ટકાઉ નાટકીય પરિસ્થિતિઓનું અન્વેષણ કરવાનું શરૂ કર્યું. ‘બરાંઝે’ એ અર્ધ-આત્મકથાનાત્મક કૃતિ છે, જે વાસ્તવિકતાની વિચિત્રતા પર આયોનેસ્કોના આશ્ચર્ય અને વેદનાને વ્યક્ત કરે છે. તે રમૂજી રીતે ભોળો છે, તે ગુણને કારણે પ્રેક્ષકોની સહાનુભૂતિ અર્જિત કરે છે. તેમનું પ્રથમ લાંબા કદનું નાટક ‘Amédée or How to get Rid of it’(૧૯પ૪) તથા‘રાઈનોસરોસ’ (૧૯પ૯) સાથે તેઓએ અગિયાર જેટલા નાટકો લખ્યાં છે. ‘હંગર ઍન્ડ થર્સ્ટ’ (૧૯૬૪) અને મેકબેથ (૧૯૭ર) જેવાં અનુકરણ અને અનુવાદિત નાટકો પણ આપ્યાં છે.
યુજિન આયોનેસ્કો ર૦મી સદીના ફ્રેન્ચ અવંત-ગાર્ડે થિયેટરની અગ્રણી વ્યક્તિઓમાંની એક છે. તેમણે તેમના ‘વિરોધી નાટક’થી શરૂ કરીને, નાટકના વિચારો અને તકનીકોમાં ક્રાંતિ લાવી. ધ બાલ્ડ સોપ્રાનો જે થિયેટર ઓફ ઍબ્સર્ડ તરીકે ઓળખાય છે, તેની શરૂઆતમાં તેમને ફાળો આપ્યો, જેમાં સંખ્યાબંધ નાટકોનો સમાવેશ થાય છે. આ નાટકો વિચારોને અનુસરે છે.
રાઈનોસરોસ:
૧૯પ૯માં લખાયેલું ‘રાઈનોસરોસ’ નાટક આયોનેસ્કો યુરોપના ભાગોમાં ફાસીવાદના પુનરુત્થાનના જવાબમાં લખે છે. આ નાટકમાં આયોનેસ્કો ‘સામાજિક અનુરૂપતા’ પરના હુમલા તરીકે લખે છે. આ નાટકના કથાવસ્તુને સમજવું એક સ્તર પર સ્થૂળ રીતે સરળ છે. ૧૯પ૦ના દાયકામાં એક ફ્રેન્ચ નગરના બુર્જિયો રહેવાસીઓની એક પછી એક ગેંડામાં ફેરવાય જવાની પ્રક્રિયા દર્શાવી છે, આ પ્રક્રિયા ત્યાં સુધી ચાલે છે જ્યાં સુધી તેઓ એક ક્રૂર અને અવિચારી ટોળું ન બની જાય, આ બધાં ત્યાંના રહેવાસીઓ છે, પરંતુ તે બધાંની વચ્ચે એક ‘એવરીમેન’ પાત્ર છે ‘બરાંઝે’,જે અંત સુધી માનવ બનીને રહે છે. નાટકના અંત સુધીમાં, વ્યંગાત્મક રીતે, તે પાત્ર છે જે સૌથી વધુ બદલાઈ ગયું છે. તેની આસપાસ જે લોકોની ગેંડામાં તબદીલ થવાની પ્રક્રિયા ચાલી રહી છે તે જોઈ રહ્યો છે. જે ગેંડા બનેલા લોકોને બોલાવવા પ્રયાસ તો કરે છે પણ કોઈને હવે કાન રહ્યા નથી. આ સંદર્ભે તે એક ક્રાંતિકારી બની રહે છે. આ નાટક માનવસ્વભાવમાં રહેલા ઍબ્સર્ડને ઉજાગર કરવાનો પ્રયત્ન છે.
નાટક કુલ ત્રણ અંકોમાં વહેંચાયેલું છે. એક નાના શહેરથી નાટકની શરૂઆત થાય છે. સામાન્ય પાત્રો સાથે ખૂબ જ સામાન્ય સેટ છે. બે પાત્રો બરાંઝે અને જ્યાં બે મિત્રો છે, જે શહેરના કાફેમાં બેસીને વાતો કરી રહ્યા છે. બંનેનો સ્વભાવ એકબીજાથી વિરુદ્ધ છે. બરાંઝે અશાંત, મદ્યપાન કરનાર અને અવ્યવસ્થિત વ્યક્તિ છે જ્યારે જીન સુઘડતાનો ચાહક અને સૌમ્ય વ્યક્તિત્વ ધરાવે છે. જ્યાં, બરાંઝેને સંસ્કારી બનવાની સલાહ આપે છે, સંગ્રહાલયોની મુલાકાત લેવું સૂચવે છે. આ દરમિયાન સ્ટેજ પર અન્ય પાત્રો પણ હોય છે, દુકાનદાર, તેની પત્ની, રેસ્ટોરન્ટનો માલિક અને વેઈટ્રેસ. તેમની વાતચીત પણ સામાન્ય અને રોજબરોજની ઘટનાઓ સુધી મર્યાદિત હોય છે. તે ક્ષણે, ગેંડાની ગર્જના દૂરથી સંભળાય છે અને અવાજ નજીક આવે છે અને ચોકમાંથી નીકળી જાય છે. છતાં પણ બંને મિત્રો પોતાની વાત ચાલુ જ રાખે છે. શું થયું છે તે સમજતા પહેલા ગેંડા ઝડપથી સ્ટેજ છોડી દે છે. સ્ટેજ પર ભયના સામૂહિક અવાજો સંભળાય છે. હવે નજીવી વાતચીતનો કળશ ગેંડા તરફ વળે છે. તે ક્ષણે, ગેંડો ફરી એકવાર ચોકમાં આવે છે. આ વખતે ગેંડો બિલાડીને મારે છે. એકવાર ગેંડા ગયા પછી, વાતચીત ગેંડા પર પાછી આવે છે. વિદાય પામેલો ગેંડો એક શિંગડાવાળો હતો અને બે શિંગડાવાળા ગેંડાની જ્યાં અને બરાંઝે સાથે મોટી દલીલ હતી. આ એક જ ગેંડો હતો કે બે હતાં તે વિશે તે બંનેની વચ્ચે બહેસ થઈ જાય છે. જ્યાં, બરાંઝેનું શરાબી કહીને અપમાન કરે કરે છે અને ત્યાં બંનેની લડાઈ થઈ જાય છે. તેમની આસપાસના પાત્રોની વાતચીત ચાલુ રહે છે. પણ એકબીજાની વાતચીતો ભળતી જ રહે છે. નાટક એક અપ્રસ્તુત વળાંક પર શરૂ થાય છે અને પડદો પડી જાય છે.
બીજો અંક બરાંઝે જે સમાચારપત્રની ઓફિસમાં કામ કરે છે તે ઓફિસમાં શરૂ થાય છે. બરાંઝેની સાથે એ ઓફિસમાં ડેઇઝી કામ કરે છે જેને બરાંઝે પસંદ કરે છે. અખબારમાં ગેંડાના સમાચાર આવતા ઓફિસમાં ચર્ચા શરૂ થાય છે. જ્યારે બરાંઝે અને ડેઇઝી પ્રત્યક્ષદર્શી છે અને દ્યુદાર ગેંડાના પ્રવેશની પુષ્ટિ કરે છે, ત્યારે બોતાર ગેંડાના અસ્તિત્વને સ્વીકારવા તૈયાર નથી. તેના બોસ મિ. પેપિલોન વારંવાર તેમને ફરીથી કામ શરૂ કરવાની સૂચના આપવા છતાં, અપ્રસ્તુત વાતચીત ચાલુ રહે છે. તે જ ક્ષણે, તેમની ઓફિસમાં કામ કરતા મિ. બફની પત્ની મિસિસ બફ ત્યાં આવે છે અને તેમના પતિના બીમાર હોવાની તેમજ તેઓ ગેંડામાં પરિવર્તિત થયાની વાત કરે છે. સાથે તેઓ મિસિસ બફની પાછળ પાછળ આવી ઓફિસની નીચે આવી ગયા છે, તેમ જણાવે છે. આ બધું જાણ્યા બાદ ઓફિસના લોકો મિસિસ બફને મિ. બફ સાથે છૂટાછેડા લેવાનું સૂચન કરે છે, પરંતુ અંતે મિસિસ બફ પોતાના પતિ સાથે રહેવાનું નક્કી કરે છે અને ઓફિસની બારીમાંથી નીચે કૂદી જઈ ગેંડા બનેલા પતિની પીઠ પર પડે છે. આ અંકના બીજા ભાગમાં બરાંઝે, જ્યાં સાથેની તેની કેફેમાં થયેલી દલીલ પર પસ્તાવો કરે છે અને તેને મળવા ઘરે જાય છે. જ્યાં બીમાર છે અને તેના ગળામાંથી વિચિત્ર અવાજ આવે છે. કપાળ ગંઠાયેલું છે અને રંગ ધીમે ધીમે લીલો થાય છે. અવાજની તીવ્રતા વધે છે. રંગ વધુને વધુ લીલો થતો જાય છે અને ગૂંચની જગ્યાએ શિંગડા ઊગે છે. જ્યાં ગેંડામાં પરિવર્તિત થાય છે. બરાંઝે ગભરાઈને ભાગી જાય છે. જો કે, બિલ્ડિંગના તમામ રહેવાસીઓ ગેંડામાં પરિવર્તિત થઈ ગયા છે. ગેંડા બની ગયેલા લોકો પણ શેરીઓમાં ફરતા જોવા મળે છે. ગામડામાં રુમેટોઈડ આર્થરાઈટીસ પ્રચંડ છે. આ રોગ માણસોને ગેંડામાં પરિવર્તિત કરે છે એટલું જ નહીં પણ તેમના મનમાં ગેંડા બનવાની તીવ્ર ઇચ્છા પણ પેદા કરે છે. અહીં બીજા અંકનો અંત આવે છે.
ત્રીજા અંક બરાંઝેના બેડરૂમમાં ભજવાઈ છે. લોકોને અચાનક ગેંડામાં ફેરવાતા જોઈને બરાંઝે ચોંકી જાય છે. દ્યુદાર અને ડેઇઝી તેને મળવા આવે છે, ત્યાં સુધીમાં અડધું ગામ ગેંડામાં ફેરવાઈ ગયું છે. ગેંડાઓનું ટોળું ગામમાં ફરે છે. બરાંઝે, દ્યુદાર અને ડેઇઝી, માનવતાની કાળજી લેવાનું નક્કી કરે છે. તે ક્ષણે, દ્યુદાર ગેંડામાં ફેરવાઈ છે. દ્યુદાર ગેંડાના ટોળામાં જોડાય છે. ડેઇઝી બરાંઝેને પ્રેમ કરે છે. તેઓ બંને તેમના આત્મવિશ્વાસ સાથે વ્યવહાર કરે છે, પરંતુ ધીમે ધીમે ડેઇઝી અપ્રસ્તુત વાત કરવાનું શરૂ કરે છે અને તે પણ ગેંડામાં ફેરવાઈ જાય છે. હવે બરાંઝે સિવાય આખું ગામ ગેંડામાં ફેરવાઈ ગયું છે. બરાંઝેને કંપારી આવે છે. અરીસામાં જુએ છે તેનું પોતાનું સ્વરૂપ તેને કદરૂપું બનાવે છે. ગેંડા સુંદર દેખાય છે. સુંદરતાના વિચારો બદલાય છે, પરંતુ એક ક્ષણમાં બરાંઝે પોતાની જાતને સ્વસ્થ કરી લે છે અને તે નક્કી કરે છે કે તે પોતાનું ગેંડામાં રૂપાંતર ક્યારેય નહીં થવા દે અને ‘હું શરણાગતિ સ્વીકારતો નથી’ના કથન સાથે નાટક સમાપ્ત થાય.
આયોનેસ્કો આ પ્રથમ ભાગમાં બે ચોક્કસ સ્ટેજ ક્રાફ્ટ તકનીકો દ્વારા ગેંડામાં અંતિમ સામૂહિક પરિવર્તનને બુદ્ધિગમ્ય બનાવે છે. તે નાટકમાં પ્રથમ ગેંડાનો સૂક્ષ્મ રીતે પરિચય કરાવે છે, જેનાથી ગેંડાનો અવાજ ધીમે ધીમે વધે છે. આ પ્રથમ ગેંડાની સ્ટેજની બહારની હાજરી પ્રેક્ષકોની રુચિને પણ આકર્ષિત કરે છે અને તેના અસ્તિત્વ (અથવા સ્ટેજનું અસ્તિત્વ, ઓછામાં ઓછું) શંકામાં રાખે છે. આયોનેસ્કો સંવાદ ઉપકરણો દ્વારા આ પ્રથમ દૃશ્યમાં સામૂહિક ચેતનાના બીજ પણ રોપાય છે; ગેંડાના દેખાવ દરમિયાન અને પછી, બધા પાત્રો લગભગ એક જ સમયે સમાન વસ્તુઓ (‘ઓહ, ગેંડા!’ અથવા ‘સારું, બધી વસ્તુઓ!’) બૂમો પાડે છે, તે પુનરાવર્તનો સામૂહિક ચેતના અને રોજિંદી ભાષા અને લાગણીની તુચ્છતાના સંકેતો છે. વધુમાં, બે અલગ-અલગ, એક સાથે સંવાદો-જ્યાં અને બેરાંઝે વચ્ચે અને તર્કશાસ્ત્રી અને ઓલ્ડ જેન્ટલમેન વચ્ચે-સમાન વિચારોની ચર્ચા કરે છે, જે માનવીય લાગણી અને વિમુખતા અને તર્કની અસંગતતાનો પડઘો પાડે છે. કેટલીકવાર એક જ ચોક્કસ ભાષાનો ઉપયોગ કરીને પણ આ ચર્ચા કરે છે.
બેરાંઝે નાટકનો નાયક છે જે ન તો ઓફિસમાં પોતાનું કામ કરે છે ન તો વ્યવસ્થિતપણે વર્તે છે. જે બધાથી વિમુખ છે. તે જીવનમાં ડેઇઝી પ્રત્યેના પ્રેમ સિવાય જ ક્યાંય પણ પોતાને સમર્પિત કરવા તૈયાર નથી. તેથી એ ગેંડો પણ બનવા તૈયાર નથી. બેરાંઝેનું રૂપાંતર ગેંડામાં સાચું મેટામોર્ફોસિસ છે. તેથી વિરુદ્ધ અન્ય પાત્રો શારીરિક રીતે ગેંડામાં ફેરવાઈ જાય છે. જોકે બરાંઝેનો ર્નિણય, જોકે, તદ્દન અણધાર્યો નથી. ડેઝી પ્રત્યેનો તેમનો પ્રેમ, ઉપર જણાવ્યા મુજબ, તે દર્શાવે છે કે તે બીજા માનવ માટે ભાવનાત્મક ઇચ્છાઓ ધરાવે છે, પરંતુ તેની ઇચ્છાઓ એટલી સ્વકેન્દ્રિત નથી. તે ડેઝીને એકલા પ્રેમ કરતો નથી; તે માનવતાને ચાહે છે, અને તેના ભાવિની જવાબદારી લેવા તૈયાર છે. અન્ય પાત્રોના ખજાનાની શક્તિની ઇચ્છાને બદલે જવાબદારીની આ ‘ઇચ્છા’ આખરે બેરાંઝેના પ્રતિકારની અંતિમ લાઇનને દૃઢકરે છે, ‘હું શરણાગતિ સ્વીકારતો નથી!’. જ્યાં સમજદાર અને સંસ્કારી છે. જોકે તેની પ્રસંગોપાત ક્ષતિઓ તેની કાર્યક્ષમતાના અગ્રભાગમાં રહેલી તિરાડો ઉજાગર કરે છે. ડેઇઝી બેરાંઝેનો પ્રેમરસ છે. તે પણ, કોઈપણ વસ્તુ માટે એકદમ અપ્રતિબદ્ધ છે અને તેને ગેંડાની હાજરીનો વાંધો નથી. તેમ છતાં, તે નાટકનું એક અન્ય પાત્ર છે, જે ભાવનાત્મક જીવન ધરાવે છે. ગેંડા, સૌથી ઉપર, માણસની ગુપ્ત ક્રૂરતા અને હિંસા માટેની ક્ષમતા માટે ઊભા છે. ગેંડા પોતે દોષિત નથી; તેઓ સામાન્ય રીતે એકાંત પ્રજાતિ છે, જેમ કે બેરાંઝે નોંધે છે, પરંતુ માણસની સામૂહિક ચેતના અને સંખ્યામાં સલામતી તરફનું વલણ તેમને નાઝીઓની યાદ અપાવે તેવા પ્રતિકૂળ, સત્તાધિકારીના વિચારને ટોળામાં ફેરવે છે. તેમ છતાં, આયોનેસ્કો ગેંડાના લક્ષણોને બહાર કાઢવાની ખાતરી કરે છે. બધી માનવતા ખોવાઈ ગઈ નથી, અને એવું લાગે છે કે વ્યક્તિગત માણસ જે ગેંડો બને છે તેની લાક્ષણિકતાઓને અસર કરે છે. તેમના નિરૂપણને વધુ મહત્ત્વ આપવા માટે, આયોનેસ્કોએ ગેંડો વધુ સુંદર અને જાજરમાન બન્યા છે કારણ કે નાટક આગળ વધે છે ત્યાં સુધી, નાટકના અંત સુધીમાં, તેઓ માનવતાની કુરૂપતાથી આગળ નીકળી જાય છે. આ ટેકનિક પ્રેક્ષકોને જોવા માટે બનાવે છે કે કેવી રીતે સામૂહિક અભિપ્રાય દ્વારા વ્યક્તિની વ્યક્તિગત ધારણાઓને બદલી શકાય છે. કેવી રીતે વિનાશક ગેંડા, પોતાની શક્તિ અને ઇચ્છા પર શંકા કરતી વ્યક્તિ માટે મોહક બની શકે છે. અહીં ગેંડા એ માણસના સ્વાભાવિક જંગલી સ્વભાવનું અસ્પષ્ટ પ્રતીક છે. પ્રથમ ગેંડો કોઈ દેખીતી રીતે નુક્સાન કરતો નથી; બીજો એક બિલાડીને કચડી નાંખે છે; પાછળથી લોકો વધુ સંપત્તિનો નાશ કરે છે અને ગેંડો બનેલો જ્યાં, બેરાંઝે પર હુમલો કરે છે. તેઓ ફાસીવાદી જુલમ અને બ્રહ્માંડની અર્થશૂન્યતા બંનેનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે મેટામોર્ફોસિસનું નિર્માણ કરી શકે છે. નાટકના અંત સુધીમાં ગેંડા વધુ સુંદર અને માણસો વધુ કદરૂપું બની જાય છે. તેઓ સુંદર છે, તેમ છતાં, તેમની જડ તાકાત અને શક્તિને કારણે; સાચી સુંદરતા, જેમ કે બરાંઝે દર્શાવે છે કે જ્યારે તે આખરે ગેંડા સામે લડવાનું અને માનવતાને બચાવવાનું નક્કી કરે છે, ત્યારે તેનામાં નૈતિકશક્તિમાં ઉજાગર થયેલી જોઈ શકાય છે. જ્યાં, જેવા માનવામાં આવતા મજબૂત પાત્રો, ઇચ્છાશક્તિની અંતિમ કસોટીમાં નિષ્ફળ જાય છે, ગેંડામાં રૂપાંતરિત થવાનો રોગચાળો, અને તેમની ક્ષીણ થતી ઇચ્છાઓ જવાબદારીની તેમની સૂક્ષ્મ ભૂલો દ્વારા પૂર્વદર્શિત થાય છે. નાટકની અંતિમ વિડંબના એ છે કે બરાંઝે સાચો સુપર-હીરો બની જાય છે, તે તેની ઇચ્છાના સંસાધનો એકઠા કરે છે, જે તેના સાથી માણસ માટેના પ્રેમના પાયા પર બાંધવામાં આવે છે, જે માનવતાની જવાબદારી સ્વીકારમાં તૈયાર થાય છે. તર્કશાસ્ત્રી, તેના નામ પ્રમાણે, અન્ય તર્કવાદી પાત્રો (જ્યાં, બોતાર, દ્યુદાર) અને નાટક અને અસ્તિત્વવાદી ફિલસૂફીના અંતર્ગત પરિસરમાંના એકનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, તે તર્કથી બધું સમજાવી શકતો નથી. વાસ્તવમાં, આયોનેસ્કો તર્કશાસ્ત્રીના પરિપત્ર, વિચારની કોમિક ટ્રેનની ગંભીર મજાક કરે છે, જે તમામ ખોટા પ્રશ્નો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે અને સંપૂર્ણ ખોટા જવાબો અથવા જવાબો સાથે સમાપ્ત થાય છે જે મૂળ પ્રશ્નને ફરીથી રજૂ કરે છે. આપણે બ્રહ્માંડને વાહિયાત અને અર્થહીન તરીકે ઓળખવું જોઈએ, આયોનેસ્કો માને છે કે તેમાંથી કોઈ અર્થ કાઢવા માટે; તર્કશાસ્ત્રી અને અન્ય પાત્રો આનો પ્રતિકાર કરે છે, જોકે તેઓ ઘણીવાર માત્ર પોતાને વાહિયાતને સાબિત કરવામાં સફળ થાય છે. મિ. બફ અને મિસિસ બફના સંબંધો અને વ્યવહાર નાટકમાં એક અન્ય વ્યક્તિ પ્રત્યેના સાચા પ્રેમ અને પ્રતિબદ્ધતાનો એકમાત્ર પુરાવો છે.
ગેંડાનો ‘રોગચાળો’ બીજા વિશ્વયુદ્ધ પહેલાં અને દરમિયાન નાઝીવાદ અને ફાસીવાદના સામૂહિક બળવા માટે અનુકૂળ રૂપક તરીકે કામ કરે છે. ગેંડો લખવાનું આયોનેસ્કોનું મુખ્ય કારણ માત્ર નાઝીઓની ભયાનકતાની ટીકા કરવાનું નથી, પરંતુ જેઓ આટલી સહેલાઈથી નાઝીવાદને વશ થઈ ગયા હતા તેમની માનસિકતાનું અન્વેષણ કરવાનું છે. એક સાવર્ત્રિક ચેતના જે વ્યક્તિગત સ્વતંત્ર વિચારને નષ્ટ કરે છે અને આ માનસિકતાને વ્યાખ્યાયિત કરે છે; બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, લોકો તેમની આસપાસના સામાન્ય અભિપ્રાયના મૂર્તરૂપમાં ફેરવાઈ જાય છે, અને તેઓ વિચારવાનું શરૂ કરે છે કે અન્ય લોકો શું વિચારે છે ? નાટકમાં, લોકો અન્ય લોકોએ અગાઉ કહેલા વિચારોને પુનરાવર્તિત કરે છે, અથવા એક સાથે તે જ વસ્તુઓ કહે છે. એકવાર અન્ય લોકો, ખાસ કરીને તર્કશાસ્ત્રી જેવા કે જ્યાં જેવા લોકોનું આ વિચારધારા અનુસાર નાટકમાં પતન થઈ જાય, પછી બાકીના મનુષ્યો માટે મેટામોર્ફોસિસ શા માટે ઇચ્છનીય છે તે ન્યાયી ઠેરવવાનું વધુ સરળ લાગે છે. આયોનેસ્કો તેના નાટકને નાઝીવાદની ર્નિદયતાની એકતરફી ટીકા ન બનાવવા દેવા માટે સચેત છે. જેમ જેમ નાટક આગળ વધે છે ત્યાં સુધી ગેંડા વધુ સુંદર બને છે જ્યાં સુધી તેઓ માનવતાની કુરૂપતાને ઢાંકી દેતા નથી અને પ્રેક્ષકોને એ ઓળખવાની ફરજ પડે છે કે નાટકમાં ‘જ્યાં’ જેવા પ્રભાવશાળી વ્યક્તિએ પણ નાઝીઓના વિચારને એ જ રીતે શ્રેષ્ઠ માન્યા હશે. વાસ્તવમાં, ગેંડાના ‘યુનિવર્સલ ફેમિલી’માં જોડાવવાની દ્યુદારની ઇચ્છા ગેંડાની આર્યન માસ્ટર જાતિ તરીકેની કલ્પના તરફ નિર્દેશ કરે છે, જે બાકીની માનવતા કરતા શારીરિક રીતે શ્રેષ્ઠ છે. તેમ છતાં, તેઓ હજુ પણ નૈતિક રીતે પ્રતિકૂળ છે, નાટક દરમિયાન તેમની હિંસામાં વધારો કરે છે. આયોનેસ્કો કાળજીપૂર્વક જોહન સ્ટુઅર્ટ મિલના ‘નુક્સાન સિદ્ધાંત’ સામે દલીલ કરે છે, જે જણાવે છે કે વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા ત્યાં સુધી સાચવવી જોઈએ જ્યાં સુધી તે અન્ય કોઈને નુકસાન ન પહોંચાડે. આયોનેસ્કો દર્શાવે છે કે, ગેંડાઓને નિષ્ક્રિય રીતે ચાલવા દેવા – અથવા, રૂપકાત્મક રીતે, ફાસીવાદ તરફ આંખ આડા કાન કરવા, જેમ કે ૧૯૩૦ના દાયકામાં વ્યક્તિગત નાગરિકો અને સમગ્ર દેશોએ કર્યું હતું – તે સીધી હિંસા જેટલી જ હાનિકારક છે.
આ નાટક બરાંઝેનું ઉદાસીન, મદ્યપાન કરનાર માણસમાંથી માનવતાના તારણહારમાં રૂપાંતર એ ગેંડાની મુખ્ય થીમ અને મુખ્ય અસ્તિત્વના સંઘર્ષની રચના કરે છે. જીવનને અર્થ આપવા માટે વ્યક્તિએ પોતાને એક મહત્ત્વપૂર્ણ કારણ માટે પ્રતિબદ્ધ કરવું જોઈએ. આમ તો આ નાટકના ઘણા અર્થ જણાય છે પણ તેમાંથી કોઈ એક નક્કર અર્થ કાઢી શકાય નહીં. આ નાટક, ફોલ્સ થિયેટરની તમામ કલાકૃતિઓની જેમ, અસ્પષ્ટતા દર્શાવે છે. તેમ છતાં, એકની માલિકી હજી પણ સરેરાશ વ્યક્તિની પહોંચની બહાર છે. નાટકના બે મુખ્ય વિષયો વ્યક્તિવાદ અને નાઝીવાદ છે. અહીં નિહિત છે કે આપણી ઓળખ અને માનવતા બાહ્ય વસ્તુઓ પર નહીં પરંતુ આપણી આંતરિક ધારણાઓ પર આધારિત છે. એક વ્યક્તિ આત્મબળથી આ વિશાળ ગેંડાના જૂથ સામે અંત સુધી પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખી શકે છે. વ્યક્તિ સ્વત્રંતનો સ્પષ્ટ વ્યક્તિત્વનો સંકેત છે. બરાંઝે અને અન્ય નગરજનો વચ્ચેના તફાવતને આયોનેસ્કોએ અસાધારણ કૌશલ્યથી સંભાળ્યો છે આ બાબત ‘રાઈનોસરોસ’માં જ નહીં પણ પૌરાણિક રંગભૂમિના મૂળમાં પણ છે. આ જ ન નાટકમાં બીજી થિમમાં ગેંડા નાઝીવાદના પ્રતીક તરીકે ઊભરી આવે છે. શહેરમાં ગેંડાના આગમન પહેલાં, સામાન્ય અને રોજિંદા જીવનની નજીવી બાબતોની આસપાસ ફરતી વાતચીત અદૃશ્ય થઈ જાય છે અને તમામ નાગરિકો ચોકમાંથી, ઓફિસમાંથી, ઘરમાંથી ગેંડા વિશે વાત કરવા લાગે છે. સાદો દેખાતો માણસ અચાનક ગેંડામાં ફેરવાઈ જાય છે. રૂપક તરીકે, આયોનેસ્કોએ નાગરિકોને ગેંડામાં રૂપાંતરિત કરવાનું સૂચન કર્યું છે. લોકો અચાનક નવા ધર્મો, નવી વિચારધારાઓ, ધર્માંધતા સાથે અપનાવે તેની પર આયોનેસ્કોએ કટાક્ષ કર્યો છે.
આ નાટકમાં આયોનેસ્કો અમૂર્ત દાર્શનિક વિચારોને નક્કર રમૂજ સાથે જોડે છે. પાત્રો તેમની અગાઉની ભૂલોને સમજાવવા માટે જે વિવિધ તર્કસંગતતાઓ સાથે આવે છે તેમાંથી નીપજતી નરી મૂર્ખતા ભાવકને આનંદિત કરે છે, પરંતુ અહીં સર્જક તર્ક અને જવાબદારી વિશેના ઊંડા વિચારો પણ સૂચવે છે. અહીં ગેંડો તર્કની મર્યાદાઓને ઉજાગર કરે છે અને તર્કની હદને અવગણે છે. આયોનેસ્કો સૂચવે છે કે, વિશ્વને અર્થશૂન્ય તરીકે ઓળખાવવું એ અર્થપૂર્ણ જીવનને એક સાથે જોડવાનું પ્રથમ પગલું છે.
‘રાઈનોસરોસ’ માનવસ્વભાવ વિશે મનમોહક, વિવેચનાત્મક રીતે વખાણ કરવા લાયક ટીપ્પણી છે. ર૦મી સદીની શરૂઆતના અમૂર્ત કલાકારોની જેમ જ આયોનેસ્કો હાસ્ય અને ભયાનક અસર માટે વાસ્તવિકતાને અમૂર્ત બનાવે છે. તેમની અસામાન્ય ભાષા અને શૈલીયુક્ત માળખું અને ભવ્ય પ્રતીકવાદ થિયેટર ઑફ ઍબ્સર્ડ તરીકે ઓળખાતા ફોર્મમાં આ સર્જનને સ્થાપિત કરે છે. આ નાટક એ સમાજના સર્વાધિકારી બંધારણનું સીધું પરિણામ છે. આ નાટક એક તરફ, દુઃસ્વપ્ન પરિસ્થિતિઓનો અને બીજી તરફ – પ્રાચીન પરંપરાનો સંદર્ભ આપે છે. સાહિત્યમાં પરિવર્તન, અને, ખાસ કરીને, પ્રાચીન સદીના સાહિત્યથી – કાફકાના ‘મેટામોર્ફોસિસ’ સુધી. ‘વાસ્તવિકતા’ના સિદ્ધાંતને અનુભવે છે, જ્યારે માત્રને માત્ર પરિવર્તન પૂરતું છે અને આખું વિશ્વ વળે છે અને તે શરૂ થાય છે. એક વાહિયાત દલીલનું પાલન કરવું. ‘રાઈનોસરોસ’માં પ્રથમ વખત એક પાત્ર દેખાય છે – નાયક બરાંઝે, એક હારનાર અને એક આદર્શવાદી છે અને તેથી પ્રાંતીય શહેરના રહેવાસીઓની ઉપહાસનો વિષય છે. નાટકમાં બરાંઝે એકમાત્ર છે જે અંત સુધી તેના માનવીય દેખાવને જાળવી રાખે છે. ‘મોટો સમૂહ’ ગેંડામાં પરિવર્તિત થાય છે, જેમાં તેની પ્રિય ગર્લફ્રેન્ડ ડેઇઝીનો પણ સમાવેશ થાય છે. ગેંડાના પરિવર્તન સાથે ‘આપણે સમય સાથે આગળ વધવું જોઈએ’ – અને નાયક એ પણ શરમ અનુભવે છે કે તે સામાન્ય હિલચાલથી અલગ છે અને આદર્શિતા હાંસલ કરી શકતા નથી. અનિષ્ટનો સક્રિયપણે વિરોધ કરવાનો વિચાર આયોનેસ્કો માટે અસ્વીકાર્ય છે. તે માને છે કે હિંસા હંમેશા બદલાની હિંસા પેદા કરે છે. ‘રાઈનોસરોસ(ગેંડો)’ રાક્ષસ એ કોઈપણ પ્રકારની સરમુખત્યારશાહી-રાજકીય અથવા આધ્યાત્મિક – અને સૌથી ઉપર, ફાસીવાદની પ્રતીકાત્મક છબી છે. આયોનેસ્કોએ લખ્યું કે ‘ગેંડો નિઃશંકપણે નાઝી વિરોધી કાર્ય છે, પરંતુ સૌથી ઉપર તે સામૂહિક ઉન્માદ અને રોગચાળા સામેનું નાટક છે, જે તર્ક અને વિચારોની આડમાં છુપાયેલું છે, પરંતુ તે કોઈ ઓછો ગંભીર સામૂહિક રોગ નથી જે વિવિધ વિચારધારાઓને ન્યાયી ઠેરવે છે.’
છેલ્લે, બરાંઝેનું વાક્ય ‘I Sometimes wonder if I exist myself’અને ‘I’m not capitulating !’દ્વારા સાચા અસ્તિત્વને પ્રાપ્ત કરવા માટે શારીરિક કે માનસિક અસ્તિત્વ પૂરતું નથી, તેના માટે અર્થશૂન્ય વિશ્વ કંઈક મહત્ત્વપૂર્ણ કરવા પ્રતિબદ્ધ થવું જોઈએ. તેથી, બરાંઝે માનવતા પ્રત્યેના પ્રેમને કારણે તેને બચાવવાનો ર્નિણય કરે છે.આયાનેસ્કોએ પોતાના જીવનપર્યંત અધિનાયકવાદી શાસનો પ્રત્યે ઘૃણા દર્શાવી તથા તેમના સર્જનમાં તેમણે જાગરૂક સિધ્ધાંતરૂપે વિકસિત પણ કર્યો. ૧૯પ૯માં આ સમસ્યાને લાગતું ‘રાઈનોસરોસ’ નાટક લખ્યું. અહીં ગેંડાના પરિવર્તનની પ્રક્રિયાને ધ્યાનમાં લેતા, ટ્રાન્સપ્લાન્ટેડ વિચારધારાના પ્રભાવ હેઠળપુનર્જન્મની વાત દૃઢ થાય છે. આ નાટક સ્ટેજ પર ભજવાયા બાદ એક નિર્દેશક તેને ફાસીવાદની શરૂઆતના રૂપક તરીકે જ્યારે લે છે ત્યારે આયોનેસ્કો નિરાશ અને નારાજ પણ થાય છે, કારણ કે આયોનેસ્કોનું આ નાટક સંપૂર્ણ રીતે માનવઆત્માના જીવન પર સમર્પિત હતું અને જેમાં અસામાન્ય અને નવી ટેકિનકનો ઉપયોગ કરી આ સમસ્યાઓની તપાસ અને વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ નાટકમાં કથાનક, ભાષા, પાત્રો, રચના વગેરે બધાં ઘટકતત્ત્વોના અર્થ અને રૂપ વિશે તાર્કિક સંરચનાનું વિઘટન તેમણે કર્યું હતું. તેમણે સ્પષ્ટ કર્યું કે આ નાટક રોજિંદી સામાજિક કે રાજનૈતિક વાસ્તવિકતા પર નહીં પરંતુ દાર્શનિક દુનિયાની યથાર્થતા અને વાસ્તવિકતા પર આધારિત છે.
સંદર્ભસૂચિ:
- રાઈનોસરોસ– યુજિન આયોનેસ્કો – અનુવાદ શિરીષ પંચાલ
- नाटकालोचन के सिध्धांत – सिध्धांत कुमार
- https://www.britannica.com/art/Theatre-of-the-Absurd
- https://www.britannica.com/topic/Rhinoceros-play-by-Ionesco
- https://www.gradesaver.com/rhinoceros/study-guide/summary
ડૉ. હેતલ કિરીટકુમાર ગાંધી
આસિ. પ્રોફેસર, ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર ઓપન યુનિવર્સિટી
૧૧, હિંડોળા કોમ્પલેક્ષ,
નહેરુપાર્ક, વસ્ત્રાપુર, અમદાવાદ–૧૫
મો. 9408637409
E.mail ID: hetall.k.gandhi@gmail.com